IDFA 2017. Zo zag je het nog niet: achter de nieuwsclichés is de Arabische wereld onthutsend herkenbaar

Kennen we de Arabische wereld? Die vraag werpt het Amsterdamse documentairefestival IDFA dit jaar op met een speciaal themaprogramma. De openingsfilm Amal is woensdag direct een mooie opmaat. De coming of age-story van een onverschrokken Egyptisch meisje dat op haar veertiende al staat te demonstreren op het Tahirplein. Geselecteerd voor de hoofdcompetitie en een aansprekende blikvanger voor Shifting Perspectives: The Arab World.

Want denk even na. Welke beelden herinneren we ons bijvoorbeeld van de Amerikaanse invasie in Irak in 2003? Het nachtelijk vuurwerk van de aanval op Bagdad allicht. Of de gevallen dictator Saddam Hoessein die uit zijn schuilplaats wordt gesleurd. Maar zagen we ook de boekverkoper op de markt die zich gelukkig prijst dat plunderaars geen belangstelling voor literatuur hebben? De schoolboeken vol propaganda? De waterpomp die een familie uit voorzorg alvast in de achtertuin installeert? Homeland: Iraq Year Zero laat ons alles zien zoals de inwoners van Bagdad dat zelf hebben beleefd.

Jawel, Homeland is een ware onderdompeling, want deze sleutelfilm van Shifting Perspectives duurt meer dan vijf uur. Maar doe het gewoon. Het is een unieke kans, deze monumentale kruising tussen familieportret en historisch document.

De in Frankrijk wonende Iraakse regisseur Abbas Fahdel keerde daarvoor terug zijn land. In Bagdad filmde hij zijn familie en vrienden, voor wie het alledaagse leven ondanks oorlogsdreiging en invasie ook gewoon doorgaat.

Verjaardagskaart voor Saddam

Kort na val van Saddam Hoessein spreekt de filmmaker daar met zijn nichtje, de tiener Kanar. Haar verjaardag en ook die van haar neef vielen precies in de dagen van de gevechten. Hebben ze het toch nog gevierd?

“Jawel”, antwoordt ze met een ondeugende lach. “Maar we kregen veel commentaar van de volwassenen die vonden dat we ons moesten schamen. Feest vieren terwijl overal Irakezen sneuvelen! Het feest hebben we daarom maar afgelast. We hebben wel samen de taart opgegeten.”

Over de televisiebeelden van de val van haar eigen stad Bagdad zegt Kanar: “Ik kon mijn ogen niet geloven. Een man sloeg met zijn schoen op een portret van Saddam Hoessein. Dat hij dat durfde! Hij vertelde dat hij vier van zijn zonen door Saddam was verloren.”

“Het was moeilijk te geloven, maar we waren gelukkig. Mijn neef scheurde het portret van Saddam uit zijn schoolboeken. Terwijl we nog maar een paar dagen geleden waren gevraagd Saddam op 28 april een kaart voor zijn verjaardag te sturen. Alle Irakese scholieren waren verplicht dat te doen.”

Luiers

Fahdel volgde Kanar en haar familie – de gewone middenklasse van Irak – tijdens het jaar voorafgaand aan de Amerikaanse invasie en in de maanden daarna.

Meiden giebelen als ze proberen van luiers een gasmasker te maken. Kanars broertje Haidar vindt het eigenlijk wel spannend. Met brede stroken plakband mag hij de ramen verstevigen zodat dat het glas niet in het rond vliegt als de bommen vallen. Er zijn gewoon zomerse uitstapjes naar de rivier naast acties om voedselrantsoenen veilig te stellen. Later worden de kinderen wel met de auto naar school gebracht. Dan is het in de stad levensgevaarlijk geworden door de plunderaars en gewapende bendes.

Beeldvorming

Zo doorkruist Homeland onze door westerse nieuwsprogramma’s en andere media opgedrongen standaardbeelden over die regio. Met Shifting Perspectives wil IDFA belangrijke thema’s vanuit een andere invalshoek laten zien. Vorig jaar ging het over rassenkwesties, identiteit en kolonialisme, dit jaar is het de Arabische wereld.

“Het was een tamelijk vanzelfsprekende keuze”, aldus programmeur Laura van Halsema. Ze koos de films samen met Isabel Arrate Fernandez (IDFA Bertha Fund) en de Syrische producent Orwa Nyrabia. De Arabische wereld is een van de brandhaarden van de hedendaagse geschiedenis. “Maar”, zo licht Van Halsema toe, “onze beeldvorming wordt vooral bepaald door westerse filmmakers en nieuwsmedia. Het perspectief van een buitenstaander dus. Als de mensen in die gebieden zelf al in beeld komen gaat het zelden verder dan stereotiepe rollen als slachtoffer of terrorist. We willen laten zien dat het beeld wezenlijk anders is als de maker zelf uit de Arabische wereld komt, of daar in elk geval zijn of haar roots heeft.”

De 15 voor Shifting Perspectives: The Arab World uitgekozen titels zijn van makers die uit die landen zelf komen of daar hun roots hebben. Heel uiteenlopende producties, van persoonlijk tot experimenteel. Vaak kleine en minder bekende verhalen, waarin gebeurtenissen uit het alledaagse leven zich afspelen tegen de achtergrond van de grotere politieke ontwikkelingen.

Geen jihadisten

Daarom werd een indrukwekkende competitiefilm als Of Fathers and Sons, over het leven van een tussen front en gezin pendelende Al Nusra-strijder in Noord-Syrië, toch niet uitgekozen voor The Arab World. Want het fenomeen van de jihadist is inmiddels bekend genoeg.

Wel geselecteerd werd het bijzondere en confronterende Ghost Hunting. Palestijnse ex-gevangenen spelen in een nagemaakt Israëlisch cellencomplex scènes na die ze zelf meemaakten. Reconstructie en verwerkingstherapie ineen. Een project dat de deelnemers helpt de controle over hun eigen identiteit terug te krijgen.

Identiteit is een terugkerend thema in het breed opgezette programma. Amal, over het Egyptische meisje in een mannenwereld is daar al een sprekend voorbeeld van. Op een heel andere manier duikt het thema op in het Frans-Algerijnse China is Still Far Away. Regisseur Malek Bensmaïl bezoekt het Berberdorpje waar ruim vijftig jaar geleden de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd losbarstte. Nu filmt hij daar schoolkinderen die met zichtbare verveling luisteren naar de lessen over vroeger en worstelen met de Franse grammatica. Want Algerije mag dan trots en zelfstandig zijn, de taal van de voormalige kolonisator is nog steeds onmisbaar voor wie iets wil bereiken. Als dat geen verscheurde identiteit is!

Tegelijkertijd is het een heerlijk herkenbaar portret van de plaatselijke jeugd. Spijbelende belhamels die toch met veel bravoure in de bus stappen voor een schoolreisje naar zee.

Ontroerende ontboezeming

Herkenbaar? Jazeker, en volgens Van Halsema dat ook de bedoeling. We zien de mensen uit die Arabische wereld niet als belichaming van nieuwsclichés. Het zijn  niet in de eerste plaats mensen die anders zijn dan wijzelf, maar vooral burgers, vaders en moeders, zoons en dochters. Genuanceerde beelden die veel persoonlijker zijn dan we doorgaans voorgeschoteld krijgen, en daardoor meer herkenbaar en ook meer universeel.

Ik was ontroerd door de onverwachte, maar veelzeggende ontboezeming van de schoonmaakster in China is Still Far Away. Bij Homeland moest ik lachen om de studenten die zich half grappend afvragen waar die invasie nou toch blijft. Ze hadden er op gerekend dat de examens afgelast zouden worden. Nu dreigen die toch nog door te gaan terwijl ze zich niet hebben voorbereid. Maar later in diezelfde film ook een rondgang door de straatarme buurten waar na de val van Saddam onthutsende verhalen loskomen.

En de montere tiener Kanar? Die maakt tijdens een van de vele stroomstoringen haar huiswerk bij een olielampje. Haar broertje laat intussen op het dak de gloednieuwe satellietschotels zien. Onder Saddam waren die verboden. Eindelijk kunnen ze nu buitenlandse zenders ontvangen, zo meldt hij verheugd. Het is bijna geruststellend, ware het niet dat de filmmaker ons dan al ernstig heeft gewaarschuwd voor iets dat nog te komen staat.

Het 30ste International Documentary Filmfestival Amsterdam vindt plaats van 15 – 26 november.